سید محمد حسن راستگو

ادیب پارسی،و عرصهٔ جلوه و ظهور قرآن كریم است و شاعران و نویسندگان پارسی‌زبان از قرآن كریم متأثّرند و در آثار و تألیفات خود این تأثیر را برجای نهاده‌اند. اثر پذیری ادب پارسی از قرآن كریم، به‌دوگونه است، در شمارهٔ پیشین از اثر پذیری واژگانی سخن گفتیم و اینك:‌

2. اثر پذیری گزاره‌ای

گزاره را در این‌جا به‌معنی عبارت و جمله (خواه جملهٔ كامل و خواه جملهٔ ناقص) به‌كار می‌بریم. بنابراین اثر پذیری گزاره‌ای یعنی این‌كه گوینده عبارت و جمله‌ای قرآنی یا روایی را در سخن خویش بیاورد، كه خود به‌زبان اهل بلاغت به‌دو گونهٔ اقتباس و حل، بخش‌پذیر است:‌

الف:‌اقتباس

در این شیوه، گوینده، گزاره‌ای، یعنی عبارتی قرآنی یا روایی،و را با همان ساختار عربی، بی‌هیچ‌گونه تغییر یا با اندك دگرگونی كه در تنگنای وزن و قافیه از آن گریز و گزیری نیست، درسخن خود می‌آورد. این‌گونه بهره‌گیری شاعران از قرآن و حدیث با قصد و غرض‌های گوناگون انجام می‌گیرد:‌به‌قصد تبرّك و تیمّن (یعنی با آوردن سخن خداوند به‌سخن خویش مباركی و بركت بخشیدن)؛ به قصد تبیین و توضیح (یعنی با آوردن عبارت قرآنی مقصود خویش را آشكارتر ساختن)؛ به‌قصد تعلیل و توجیه (یعنی آیه‌ای را بر سخن خویش دلیل آوردن)؛ به‌قصد تشبیه و تمثیل (یعنی مقصود خود را به‌مضمونی قرآنی مانند نمودن)؛ به‌قصد تحریض و تحذیر (یعنی با آوردن عبارتی قرآنی خواننده را به‌چیزی تحریض و تشویق كردن یا از چیزی تحذیر و زنهار دادن)؛ به‌قصد استشهاد و استناد (یعنی مقصود خویش را به‌كلام خدا مستند كردن و سخن خدا را شاهد آن ساختن)؛ به قصد تزیین و تجمیل (یعنی كلام خویش را با گزاره‌های قرآنی آراستن و زیبا ساختن) و به قصد نكته‌پردازی، هنرنمایی، فضل‌فروشی و… پیداست كه چه‌بسا پاره‌ای از این‌ها با هم و یك‌جا نیز زمینه‌یاز اقتباس گزاره‌ای قرآنی می‌توانند باشند. برای نمونه نظامی، در نخستین بیت مثنوی پرآوازه‌اش «مخزن‌الاسرار»، آیهٔ «بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم» را به قصد تبرك و تیمن و پیروی از این سنت اسلامی كه پسندیده و بایسته است تا هركاری با نام و یاد خداوند آغاز شود،1 بی‌هیچ تغییری اقتباس كرده است:2‌

هست كلید در گنج حكیم بسم‌الله الرحمن الرحیم

چه‌خطر دارد این پلید نبید 3 «عند كأس مزاجها كافور»

چند نمونهٔ دیگر:‌

اقتباس بخشی از آیهٔ «اِنَّ الاَبرارَ یَشْرَبونَ مِنْ كأس كانَ مِزاجُها كافوراً؛ ابرار و نیكان از جامی كه با كافور آمیخته است، می‌نوشند»4 است با اندكی تغییر، به قصد تحریض و تحذیر، و در بیان این معنی است كه شراب دنیایی در قیاس با شراب بهشت ارج و ارزش ندارد.

تا زدر بسته نگردی ملول نصر من‌اللّه و فتح قریب

سلمان ساوجی، دیوان ص16

شب وصل است وطی شد نامهٔ هجر سلام فیه حتی مطلع الفجر

تضمین و اقتباس گزاره‌قرآنی‌«نصرُ منَ‌اللّه وَ فَتْحٔ قریب؛ یاری از خداست و پیروزی نزدیك است» به‌قصد استشهاد، تحریض و امید‌بخشی، در بیان این معنی كه آدمی هرگز هرچه كار بر او سخت شود و هرچه درها به‌روی او بسته شود نباید از فتح و گشایش الهی نومید گردد.

مرا شكیب نمی‌باشد ای مسلمانان ز‌روی خوب «لكم دینكم ولی دینی»

حافظ، دیوان، ص267

اقتباس آیهٔ «سلامٔ هیَ حتّی مطْلَع‌الفَجْر؛ شب قدر تا سپیده‌دمان سلام و سلامت است»5 با اندكی تغییر، به قصد تبرّك و تزیین و …

سعدی، غزلیات، ص 517

اقتباس گزارهٔ قرآنی «لَكُمْ دینُكُمْ وَلیَ دین؛ دین شما، شما را و دین من مرا»6 با اندك دگرگونی به قصد استشهاد و نكته‌پردازی.

داریم ساقیا هوس عشرت و نشاط جویای راه میكده‌ایم «اهدنا‌الصراط»

كمال خجندی، دیوان، ج3، ص639.

اقتباس بخشی از آیهٔ «اهْدنَا الصراطَ المُستقیم» به قصد نكته‌پردازی و هنرنمایی و…

بی‌نم آب رز7 چو موسم ز‌آب رز با شدم حیات بلیدی

نوبهار حیات من گشته است و من‌الماء كلّ شیء حیچ

مست عشقیم عیب ما مكنید فاتقواللّه یا اولی‌الاباب

اقتباس بخشی از آیهٔ «وَ جَعَلْنا مِنَ‌الْماءِ كُلَّ شَیءٍ حی؛ همه‌چیز را از آب زندگی دادیم»8 به‌قصد تمثیل و تجمیل.

جسم خاك از عشق برافلاك شد كوه در رقص آمد و چالاك شد

عشق جان طور آمد عاشقا طور مست و «خرّ موسی صعقا»

خواجوی كرمانی، دیوان، ص377.

تضمین گزارهٔ قرآنی «فَاتَّقوا‌اللّهَ یا اولی‌الاَلْباب؛ ای خردمندان، تقوای خدا پیشه كنید»9 به‌قصد استشهاد و تحریض و …

مثنوی، 25/1

تضمین بخشی از آیهٔ «فَلَمّا تَجَلّی رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَكّاً وَ خَرَّ موسی صَعِقاً؛ چون خدای موسی بر كوه جلوه كرد، كوه را پخشش و پاشان كرد و موسی بیهوش فرو افتاد»10

با اندكی تغییر، به قصد استشهاد و استناد، در بیان این معنی كه عشق پاك آسمانی نه‌تنها آدمی را از خاك به‌افلاك می‌برد كه جماد را نیز جان می‌بخشد.

قدر همت باشد آن جهد و دعا لیس للانسان الاّ ما سعی

مثنوی، 29/12

اقتباس از آیهٔ «لَیْسَ لِلانسانِ إلاّ ما سعی؛ انسان چیزی جز كوشش خود نمی‌یابد»11 به قصد استشهاد و استناد

هركه را نعمت و مال آمد و جاه سفلگی «رابعهم كلبهم» است

خاقانی، دیوان، ص750

اقتباس بخشی از آیهٔ «سَیَقُولونَ ثَلاثَة رابِعُهُم كَلْبُهُمْ؛ می‌گویند [اصحاب كهف] سه نفر بودند و چهارمین آن‌ها سگشان بود»12 به‌قصد تمثیل و نكته‌پردازی در بیان این معنی كه نعمت و مال و جاه سه‌چیزی هستند كه چهارمین آن‌ها سفلگی و پستی است، همان‌گونه كه به‌قولی اصحاب كهف و یاران غار سه‌نفر بودند و چهارمین آن‌ها سگشان بود.

ب:حل یا تحلیل

دیدیم كه در اقتباس گاه گوینده برای نگهداشت وزن و قافیه ناگزیر می‌شود بی آنكه ساختار اصلی آیه را دگرگون كند، اندكی در آن دست برد. حال اگر تنگنای وزن و قافیه گوینده را وادارد تا ساختار اصلی آیه را در هم بریزد، كار او را در زبان ادب «حل» و «تحلیل» می‌نامند. این شیوه بیش از هر شاعر دیگری در سرودهای مولانا جلال الدین دیده می‌شود. اینك نمونه‌هایی:

مكرها‌‌كردند آن دانا گروه

كه زبن بركنده شد زان مكر كوه

كرد وصف مكرهاشان ذوالجلال

لتزول منه اقلال الجبال

مثنوی، 952/1

مصرع چهارم دگرگون شدهٔ بخشی از این آیه است:‌«وَ قَد مَكروا مَكْرَهُم وَعِندَاللّهِ مَكْرُهُم وَاِنْ كانَ مَكْرُهُم لِتَزُولَ مِنْهُ الجِبال؛ همانا كه نیزنگ خویش به كار بستند و نیرنگشان نزد خداست و اگر چه نیرنگشان كوه‌ها را از جای می‌برد.» (13)

راست خوان كژ خوانی ما را مبین (14) «كیف آسا قل لقوم ظالمین»

مصرع دوم دگرگون شدهٔ این گزارهٔ قرآنی است:«فَكَیْفَ آسا علی قَوْمٍ كافرینَ  چگونه افسوس خوردم بر گروه كافران».(15)

برگها چون شاخ را بشكافتند

تا به بالای درخت اشتافتند

با زبان «شطأه» شكر خدا

می‌سراید هر بر و برگی جدا

كه بپرورد اصل ما را ذوالعطاء

تا درخت «استغلظ» آمد «واستوی»

گزارش دگرگون شده و پخش و پاشانی از آیهٔ: «وَمَثلُهم فی الإنجیل كَزرعٍ أَخْرَجَ شَطأهُ فازَرَهُ فَاسْتَغلَظَ فَاْْسْتَوی عَلی سُوقِه؛ مثل مؤمنان در انجیل چونان كِشتی است كه جوانه بر آورد، سپس آن را توانا سازد، آن گاه ستبرش گرداند تا بر ساقه های خویش استوار ایستد.» (16)

خود زبیم این دم بی منتها

بازخوان «فَابَینَ أَنْ یحملَنها»

ورنه خود« اشغقن منها» چون بدی

گرنه از همش دل و كُه خون شدی

گزارشی پخش و پاشانی از آیهٔ امانت:‌«فَأَبَیْنَ أنْ یَحْمِلْنَها وَاَشْفَقْنَ مِنها؛ از اینكه آن [امانت] را بردارند، سر تافتند و از آن بیمناك شدند». (17)

پانوشتها:

ــــــــــــــــــــــــــ

1. گفتنی است كه این بیت نظامی شاعران بسیاری را خوش افتاده و آن‌ها را به نظیره‌گویی واداشته است. اینك چند نمونه از آن‌ها:

بسم‌اللّه الرحمن الرحیم خطبهٔ قدس است به ملك قدیم‌

امیر خسرو دهلوی در آغاز «مطلع‌الانوار»

بسم‌اللّه الرحمن الرحیم هست صلا سرخوان كریم

جامی، در آغاز «تحفة الابرار»

بسم‌اللّه الرحمن الرحیم موج نخست است ز‌بحر قدیم

عرفی شیرازی در آغاز «مجمع‌الابكار»

برای دیدن نمونه‌های بیشتر، بنگرید به، اخوان ثالث، مهدی، حریم سایه‌های سبز، ج2، ص198 به‌بعد.

2. در روایت معروفی از زبان پیامبر‌(ص) گزارش شده است:‌«كلّ امر ذی بال لم یُبدء ببسم‌اللّه فهو ابتر؛ كاری كه با نام و یاد خدا آغاز نگردد ناقص و ناتمام می‌ماند».

3. خطر یعنی ارزش و اهمیت و نبید یا نبیذ یعنی شراب.

4. سورهٔ دهر ـ آیهٔ 5.

5. سورهٔ قدر ـ آیهٔ 5.

6. سورهٔ كافرون‌ـ آیهٔ 6.

7. آب رز یعنی شراب كه در زبان شاعران عارف به‌معنی عشق و عرفان و … به‌كار می‌رود.

8. سورهٔ انبیاء ـ آیهٔ 30.

9. سورهٔ مائده ـ آیهٔ 100.

10. سورهٔ اعراف ـ آیهٔ 143.

11. سورهٔ نجم ـ آیهٔ 39.

12. سورهٔ كهف ـ آیهٔ 22.

13. ابراهیم (14)، آیه 46.

14. در این بیت مولانا، خود به دگرگون سازی ناگزیر آیه اشارت كرده و از خواننده خواسته است تا این «كثر خوانی» و دگرگون سازی او را «راست» یعنی همان گونه كه در قرآن آمده است» بخواند.

15. اعراف (7)، آیه 93.

16. فتح (48)، آیه 29.

17. احزاب(33)، آیه 72.

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: